Współczesny rynek pracy charakteryzuje się nieustannymi zmianami. Pracodawcy stawiają nowe wymagania nie tylko w zakresie doświadczenia i umiejętności praktycznych, ważne są także kompetencje społeczne. Praca w zespole, gotowość do zmian, otwartość i podejmowanie inicjatywy to tylko niektóre z umiejętności poszukiwanych u kandydatów. Czy będą one liczyły się w kolejnych latach? Jaka jest rola systemu edukacji w ich kształtowaniu? Dlaczego tak ważne są zainteresowania? O tym wszystkim opowiada Katarzyna Abramowicz, doradczyni edukacyjno-zawodowa pracująca na co dzień w Poradni Pedagogiczno-Psychologicznej Nr 1 w Gdyni.
Katarzyna Abramowicz jest również nauczycielką doradztwa zawodowego w jednej z gdyńskich szkół, a także powiatową konsultantką ds. doradztwa edukacyjno-zawodowego w Gdyni oraz koordynatorką Gdyńskiej Sieci Doradców Zawodowych. W poniższej rozmowie opowiada o umiejętnościach, które młodzi ludzie powinni – przy odpowiednim wsparciu ze strony systemu edukacji - nabywać oraz rozwijać, bo to one pomogą im w dorosłym życiu. To tak zwane kompetencje przyszłości.
– Eksperci podkreślają, że 65 proc. dzieci urodzonych po 2007 r. będzie pracowało w zawodach, których jeszcze nie ma. Do tego dochodzi coraz większe znaczenie sztucznej inteligencji, szybki rozwój technologii, prognozuje się także, że dzisiejsi uczniowie będą wielokrotnie zmieniali miejsca pracy. Tym bardziej potrzebne są im kompetencje, które pomogą im przechodzić przez proces zmian. Które z nich – według Pani – są kluczowe?
– Katarzyna Abramowicz: Jesteśmy w trakcie kolejnej ważnej rewolucji. Badania nad sztuczną inteligencją, liczne publikacje związane z tą tematyką oraz bardzo ciekawa strona internetowa, na której można sprawdzić jakie jest ryzyko utraty pracy w wyniku postępującej cyfryzacji – Will Robots Take My Job – wskazują na kierunki zmian i zagrożenia. Nie ma możliwości w stu procentach przewidzieć czekających nas przeobrażeń. Wielce prawdopodobne jest, że automatyzacja zmieni naszą pracę. Szybki rozwój technologii i jej powszechna dostępność już wpływa na umiejętności cyfrowe naszych dzieci. Naukę kolejnych narzędzi cyfrowych wymusiła również sytuacja nagłego przejścia na edukację zdalną. Kluczowe kompetencje to zasada „4K”, czyli uczenie krytycznego myślenia, kooperacji, komunikatywności i kreatywności. W tym zestawieniu konieczne jest rozumienie, czym jest krytyczne myślenie. Jest ono o tyle ważne, że jesteśmy w momencie, gdy nie zawsze udaje się nam odróżnić informacje nieprawdziwe od prawdziwych, zapominamy o sprawdzeniu źródła informacji, bądź źródło wydaje nam się prawdziwe. Np. Finlandia wprowadziła do szkół zajęcia z tej tematyki, o czym informował brytyjski dziennik The Guardian. Krytyczne myślenie to także narzędzie pomagające zrozumieć nam nasze potrzeby i idące za nimi cele. Kluczowe jest rozwijanie kompetencji społecznych.
– Dlaczego są one tak istotne?
– To one wspomagają przechodzenie przez proces zmian. Pozwolę sobie przytoczyć definicję kompetencji społecznych jako „złożonych umiejętności warunkujących efektywność radzenia sobie w określonego typu sytuacjach społecznych, nabywanych przez jednostkę w toku treningu społecznego”. Pochodzi ona z podręcznika „Kwestionariusz Kompetencji Społecznych” autorstwa Anny Matczak. Jest wiele dyskusji o tym, które z kompetencji kluczowych są najważniejsze. Bardzo ciekawe rozmowy na ten temat prowadziłam z uczniami w jednym z gdyńskich liceów. Budziły w nich opór kompetencje ze Światowego Forum Ekonomicznego (ang. World Economic Forum 2020), które odczytywaliśmy na spotkaniach. Pojawiały się pytania – czy umiejętności społeczne, współpracy są tak istotne w każdej pracy – a także wiele refleksji. Skuteczny proces komunikacji jest potrzebny nie tylko w każdym pełnionym zawodzie, lecz przede wszystkim w każdej roli społecznej. W obliczu zmian także. Pozytywne relacje z innymi ludźmi wspierają nasz proces uczenia się i zdobywania nowych umiejętności. Rozwijanie krytycznego myślenia, sprawnej komunikacji społecznej oraz inteligencji emocjonalnej jest nie tylko możliwe. Jest konieczne.
– Gdzie się tego wszystkiego uczymy? W jaki sposób?
– Od najmłodszych lat rozwoju tych kompetencji doświadczamy w domu rodzinnym, później wzbogaca je przedszkole i szkoła. Doświadczanie bycia w grupie, uczestnictwo w zajęciach psycho-edukacyjnych, stosowanie metod projektowych w wielu zadaniach, samoocena etapów takiej pracy i możliwe uzyskiwanie usprawnień. Już w przedszkolu tworzy się wspólne prace, które z odpowiednim wsparciem merytorycznym pomagają określić dzieciom ich mocne strony. Poprzez szkołę podstawową i wszelkie zajęcia warsztatowe, integracyjne, profilaktyczne, informację zwrotną od rówieśników i nauczycieli, rozwijamy je. Obecnie zajęcia z doradztwa zawodowego są wpisane w podstawę programową od przedszkola po ucznia dorosłego. Dają także możliwość wizyt studyjnych w różnych miejscach pracy, są okazją do poznania siebie oraz możliwości rynku pracy i specyfiki różnych zawodów.
– „Uczestnicy Światowego Forum Ekonomicznego w Davos uznali krytyczne myślenie i kompleksowe rozwiązywanie problemów za najbardziej poszukiwane umiejętności na rynku pracy, zaś magazyn Forbes umieścił krytyczne myślenie na I miejscu niezbędnych kompetencji XXI wieku” – taką informację przekazuje raport firmy Gamma o kompetencjach przyszłości. Czy – według Pani wiedzy i doświadczenia – obecny system edukacji odpowiada na te przewidywania? Czy daje młodym ludziom, chociaż w minimalnym stopniu, stosowny background do ich rozwijania? A może umiejętności te nabywane są wraz z doświadczeniem zawodowym?
– Mam wrażenie, że nie odpowiada na te potrzeby. Sama edukacja jest bardzo zróżnicowana, w jednej szkole system daje nam taką szansę, a w innej nie. Dużo mówi się o koniecznych zmianach i koniecznym odejściu od nauczania podawczego. Edukacja jest na styku zmian. Zdarzają się szkoły zdecydowane na innowacje, pracę z uczniami metodą projektową, obecnie powinny one być modelem przemian. Ciekawy raport na ten temat pt. „Edukacja przyszłości”, powstał w 2020 r. na Uniwersytecie Warmińsko-Mazurskim, jego autorami są Piotr Wasyluk, Andrzej Kucner, Grzegorz Pacewicz. Widać wiele idei wychodzących oddolnie od nauczycieli wprowadzających zmianę od „zakuj” do „sprawdź, wypróbuj i zapamiętaj”. Bardzo dużo zależy od nauczyciela, który świadomie stwarza sytuacje kształtujące kompetencje kluczowe. Ważne są szkoły, które nie kładą nacisku na wyniki egzaminów zewnętrznych, a na kształtowanie postaw, wartości, umiejętności dokonywania decyzji. Istotne jest także to, że do szkół wprowadzono doradztwo zawodowe, może w zakresie jeszcze niezadowalającym, jednak pierwszy krok do zmian w tym zakresie wprowadzono. W angielskich szkołach uczy się mindfullness, są nauczyciele nauczania początkowego, którzy odważyli się na wprowadzanie pracy metodą projektów. Ważne są dotacje i projekty unijne, które poza doposażaniem pracowni szkół ponadpodstawowych zakładają także rozwój doradztwa zawodowego. Przykładem takiego projektu jest „Rozwój szkolnictwa zawodowego – ucz się, doświadczaj, pracuj” [jest on realizowany w Gdyni – red.]. Ale szkoła to przede wszystkim ludzie i relacje, które mogą się zbudować.
– Dlaczego te więzy są ważne?
– Są one kluczowe w pozyskiwaniu kompetencji społecznych, uzyskiwaniu satysfakcji z uczenia się i budowania refleksji na swój temat. Odnajdywania własnych zasobów. Odkrywanie ich jest możliwe w wyniku interakcji podczas pracy grupowej lub we wspólnym poszukiwaniu rozwiązywania problemu. Powinno się dążyć do wzmacniania mocnych stron i rozwijania ich, budowania jak największej samoświadomości. Sytuacja epidemiologiczna pokazała nam jednoznacznie, że zmiana może nas w każdej sytuacji zaskoczyć. I umiejętności adaptacyjne są kluczowe do poradzenia sobie w zmiennej rzeczywistości. Już przed pandemią istniały liczne sieci wspierające oddolne działania nauczycieli. Pomorska Sieć Doradców Zawodowych, Gdyńska Sieć Doradców Zawodowych istnieje już od 5 lat. „Szkoła z Edumocą”. Na bazie inicjatyw oddolnych sami nauczyciele tworzą nowe projekty np. „Zaproś mnie na swoją lekcję”, gdzie była możliwość współpracy klas z innymi nauczycielami i zaproponowaną tematyką zajęć podaną w sposób innowacyjny. Do wprowadzenia tych zmian konieczne jest zrozumienie tego procesu przez rodziców, dyrektorów i nauczycieli.
– Na jakiej płaszczyźnie szkoła może rozwijać umiejętności społeczne swoich uczniów?
– Zaplecze do rozwijania kompetencji moim zdaniem jest tam, gdzie w szkole buduje się wraz z uczniami, rodzicami, dyrektorem i gronem pedagogicznym, wspólną tożsamość i relację. Gdzie szkoła realizuje podstawę programową i daje szansę na projekty społeczne, edukacyjne, innowacyjne. Daje możliwość doświadczania pracy jeszcze przed jej podjęciem. Każde doświadczenie związane z wolontariatem, wspólnym tworzeniem wszelkiego rodzaju „kółek” czy spotkań zgodnych z uczniowskimi pomysłami daje im poczucie sprawstwa i podnosi wiarę we własne pomysły i możliwości. Szkoła powinna być też miejscem zachęcającym do rozwijania zainteresowań, a nie tylko odtwarzania wiedzy. Zainteresowania kształtują w nas kompetencje! Kompetencje z tego zakresu będą procentowały w „dorosłej” pracy, będą się nadal w nich kształtowały. Wystarczy tylko umieć wyciągnąć wnioski z tego, co konkretnie dało mi to doświadczenie. Każde doświadczenie zawodowe jest cenne i to w jakiej atmosferze będziemy je nabywać – czy jest to jeszcze środowisko szkolne, czy pracownicze – jest zależne od relacji z ludźmi, jakie będziemy tworzyć. Wiele szkół wykorzystuje programy unijne, organizację praktyk, bądź wizyty studyjne by wzbogacać ofertę edukacyjną szkół. W wyniku całożyciowego uczenia się zdobywamy kompetencje, ważne by budować je na zasobach które mamy. Zasobach własnych, rynku edukacji i rynku pracy.
– Z ostatnich doniesień prasowych wynika, że najbardziej poszkodowaną grupą na rynku pracy grup są młodzi ludzie do 30. roku życia. To właśnie oni mają przed sobą perspektywę szukania nowej pracy, w warunkach zwiększonej liczby kandydatów na jedno stanowisko, a także z – prawdopodobnie – wyższymi oczekiwaniami pracodawców wobec pracowników. Jak mogą poradzić sobie w takiej sytuacji, a dokładniej czy i co mogą zrobić, aby zwiększyć swoje szanse na otrzymanie pracy?
– Każde pokolenie wnosi na rynek pracy swój potencjał i nowe możliwości, ma i będzie miało trochę inne trudności. Moim zdaniem trudno mówić o nich jako o całej grupie. Bardziej myślę, że tworzą oni różnorodne grupy w zależności od swojej specyficznej sytuacji życiowej. Każda z grup to osoby z zasobami i trudnościami. Warto spojrzeć na nich z perspektywy nowych zasobów. Dużo zależy od ich umiejętności skutecznego komunikowania się, autoprezentacji. Są osoby aktywne i takie, którym brakuje doświadczenia. Wielu pracodawców mówi o tym, że bardzo ważna jest motywacja podejmowania działań. Pamiętajmy, każdy człowiek posiada zestaw talentów, lecz nie każdy jest ich świadomy. Dorastając w naszej kulturze i systemie edukacyjnym nie jesteśmy nauczeni, aby dostrzegać swoje silne strony i skupiać się na szansach.
– Co zatem może pomóc odkryć nasze atuty w sytuacji, gdy ich nie znamy?
– Obecnie jest możliwość korzystania ze wsparcia doradczego, pochylenia się nad sobą i refleksyjnego spojrzenia na siebie, a jeśli jest taka potrzeba uzupełnienia kwalifikacji. Niektóre z nich możemy poszerzyć przez bogatą ofertę kursów lub zintegrowany system kwalifikacji, który wciąż się rozwija. W przełomowych momentach powinniśmy korzystać z pomocy doradców zawodowych. Można ich znaleźć nie tylko w wojewódzkich urzędach pracy, ale także w poradniach psychologiczno-pedagogicznych, projektach unijnych, powiatowych urzędach pracy, czy w gdyńskiej Fundacji Gospodarczej. W czasie pandemii niektóre firmy rekruterskie udzielały bezpłatnego wsparcia. Mając także na uwadze, że powyższe instytucje tworzą sieci kontaktów, łatwiej znaleźć odpowiednie wsparcie dla siebie.
Autor: Joanna Ciselska, Marta Wiloch, Zespół redakcyjny PORP, WUP w Gdańsku