Dla przeciętnego dorosłego mieszkańca, który musi utrzymywać się z pracy najemnej, istotne znaczenie ma stan lokalnego rynku pracy. Z reguły to właśnie na nim znajduje on zatrudnienie. Choć lokalne rynki pracy nigdy nie były wyizolowane z regionalnego, krajowego i globalnego otoczenia, to wraz z postępem technicznym, który ułatwia przepływ ludzi, towarów i informacji stały się one silnie współzależne.

Znaczny stopień izolacji ograniczał liczbę czynników kształtujących ich stan i czynił je bardziej przewidywalnymi. Na każdym z nich funkcjonowała ograniczona liczba pracodawców i pracujących, a popyt konsumpcyjny stwarzany przez miejscową ludność był mało zmienny. W takich warunkach istniało znaczne prawdopodobieństwo, że całe zawodowe życie koncentrować się będzie wokół jednego miejsca pracy i zawodu, w którym można się doskonalić i pokonywać kolejne szczeble kariery.

Rosnąca współzależność lokalnych rynków pracy skomplikowała sytuację do takiego stopnia, że trudno przewidzieć jaki będzie charakter zapotrzebowania na pracę za kilka lat. Nie zależy to już bowiem wyłącznie od lokalnych pracodawców, popytu konsumpcyjnego, szkół czy relacji społecznych budujących hierarchię zawodów. Wpływ może mieć wysoka konkurencyjność przedsiębiorstwa z drugiego końca świata, która pozbawi lokalną ludność zatrudnienia. Może być również odwrotnie – na miejscu wykształcone zostanie bardzo konkurencyjne środowisko, dzięki któremu przedsiębiorstwa rozpoczną międzynarodową ekspansję i będą zatrudniać więcej ludzi. O przykłady obydwu procesów nietrudno – możemy je obserwować niemal na co dzień.

Niepewność co do przyszłości lokalnych rynków pracy zwiększa także postęp technologiczny. Coraz częściej można spotkać się z opinią, że znaleźliśmy się w momencie, w którym w jego następstwie, więcej miejsc pracy jest likwidowanych niż tworzonych. Globalizacja i postęp technologiczny to dwa główne czynniki, które upłynniły relacje pracodawca – pracownik. Wspominane z nostalgią złote trzydziestolecie – trzy powojenne dekady rozwoju w krajach kapitalistycznych, cechujące się dużą pewnością zatrudnienia i wynagrodzenia to już historia. Utrzymanie zatrudnienia i odpowiedniego wynagrodzenia na obecnym, płynnym rynku pracy wymaga zdolności do ciągłych dostosowań. Dlatego rola kształcenia ustawicznego, czy też szerzej – zdolność do uczenia się przez całe życie – jest wyzwaniem każdego aktywnego zawodowo człowieka. Dotyczy to zarówno mieszkańców miast, jak i terenów wiejskich.

Oprócz powyższej, uogólnionej argumentacji za potrzebą całożyciowego uczenia się, wskazać można bardziej konkretne powody. Wynikają one m. in. ze zmian demograficznych oraz obecnych i przewidywanych (na ile to możliwe) przemian gospodarczych, które dotykają i będą dotykać nie tylko duże miasta, ale również obszary wiejskie.

Wśród licznych skutków przemian demograficznych dla rynku pracy warto skupić się na trzech kwestiach. Po pierwsze zwraca uwagę fakt, że o ile liczba ludności miast utrzymuje się na niezmienionym poziomie, o tyle na obszarach wiejskich rośnie. W województwie pomorskim, w latach 2003-2016, wzrost ten wyniósł blisko 6%. Po części, jest to efekt napływu ludności z dużych miast na tereny podmiejskie. Proces ten ma istotne konsekwencje – popyt generowany przez nowych mieszkańców wpływa na lokalne rynki pracy. Rośnie zapotrzebowanie na dobra codziennego użytku, usługi osobiste, wyposażenie domów, urządzenie i utrzymanie ogrodów, naprawy samochodów czy rekreację. Kształcenie ustawiczne stwarza szansę na zdobycie odpowiednich kompetencji i znalezienie zatrudnienia w którejś z wymienionych rodzajów działalności. Po drugie, sukcesywnie wydłuża się okres trwania życia. W ciągu dwóch dekad (1995-2005) długość życia osób w wieku 40 lat w województwie pomorskim wzrosła o 3,5 - 4,0 lata. Niezależnie od bieżących decyzji politycznych, w przyszłości liczyć się należy z finansową koniecznością pracowania o kilka lat dłużej niż obecnie. W oczywisty sposób zwiększa to rolę edukacji przez całe życie, która dzięki aktualizacji kompetencji pozwala utrzymać się na rynku pracy. Po trzecie, postępujące starzenie się społeczeństwa zmienia zapotrzebowanie na pracę. Liczne grupy ludzi urodzone w okresie powojennego wyżu demograficznego właśnie przechodzą na emerytury. Proces ten potrwa jeszcze kilka lat, istotnie zmniejszając zasoby pracy. Deficyty, jakie już pojawiają się na rynku pracy, dla osób zdolnych do przekwalifikowania stwarzają szansę istotnego polepszenia swojej sytuacji na rynku pracy. Rosnąca rzesza seniorów generuje jednocześnie popyt na różnorodnego rodzaju usługi, co daje szanse na znalezienie pracy, pod warunkiem zdobycia pożądanych kompetencji.
 

Odsetek ludności w wieku 65 i więcej w województwie pomorskim w latach 2013-2030

Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL GUS.

Pobierz transkrypcję danych do wykresu Odsetek ludności w wieku 65 lat i więcej w województwie pomorskim w latach 2013-2030 (PDF; 530 KB)

Rosnąca rola kształcenia ustawicznego wiąże się również z dużą dynamiką zmian struktury gospodarki. To także efekt rosnącej międzynarodowej współzależności oraz postępu technicznego. W stosunkowo krótkim okresie (2011-2015) w gospodarce województwa pomorskiego zaszły znaczące zmiany. O ponad 10% wzrosło zatrudnienie m. in. w działalności profesjonalnej, naukowej i technicznej, działalności finansowej i ubezpieczeniowej, informatyce i komunikacji, turystyce i gastronomii oraz w transporcie i działalności magazynowej. Tego typu działalność prowadzona jest głównie w dużych miastach – może z wyjątkiem turystyki i gastronomii. Stanowi to wyzwanie dla mieszkańców terenów wiejskich. Aby mogli oni skorzystać z tej oferty, muszą nie tylko posiadać kompetencje adekwatne do wymogów pracodawców, ale również być gotowym do zmiany miejsca zamieszkania, co nie zawsze jest decyzją łatwą z uwagi na koszty ekonomiczne, społeczne i psychologiczne. W tym kontekście ciekawe propozycje zatrudnienia stwarza sektor informatyki i komunikacji. Mimo zaawansowania technologicznego tego sektora, intensywne kursy zawodowe, niezależnie od posiadanego wykształcenia formalnego, pozwalają zacząć pracę po kilku miesiącach nauki i praktyki. Charakter pracy pozwala na, przynajmniej częściowe, wykonywanie jej w domu, co może być ciekawym rozwiązaniem dla osób, które nie chcą lub nie mogą na stałe przeprowadzić się do dużego miasta.

Z uwagi na wspomnianą zmienność gospodarki trudno jednoznacznie określić przyszłe zapotrzebowanie na pracę. Władze lokalne i regionalne, w tym samorząd województwa pomorskiego, nie przyglądają się biernie rozwojowi wypadków, ale próbują modelować przyszłość, np. poprzez przyciąganie inwestorów i rozwój gałęzi gospodarki cechujących się wyraźnymi przewagami konkurencyjnymi. W przypadku województwa pomorskiego zidentyfikowano sześć branż tradycyjnych i siedem perspektywicznych (tab. 1), których rozwój jest i będzie wspierany. Choć jest to ogólny drogowskaz, mogący być pomocny w decyzjach o dalszych kierunkach kariery zawodowej, to należy mieć świadomość, że z uwagi na silne współzależności gospodarki regionu z gospodarką krajową i światową, sama świadomość i dążenie do rozwoju określonych dziedzin gospodarki nie gwarantuje sukcesu. W tym kontekście zdolność do uczenia się przez całe życie jawi się jako najważniejsza kompetencja zawodowa pozwalająca radzić sobie z niepewnością zatrudnienia.

Sektory tradycyjne i branże o największym potencjale inwestycyjnym w województwie pomorskim

Źródło: http://www.pomorskie.eu.
 

Pobierz transkrypcję do infografiki sektory tradycyjne i branże o największym potencjale inwestycyjnym woj. pomorskie (PDF; 546 KB)

 

Na koniec, nie przesądzając o dalszych kierunkach przemian gospodarczych, warto wskazać trzy światowe trendy, które z dużym prawdopodobieństwem zmienią gospodarkę i rynek pracy obszarów wiejskich. Pierwszy z nich wiąże się z rozwojem rolnictwa precyzyjnego. Najistotniejsza zmiana polega na wprowadzeniu do działalności rolniczej technologii GPS i powiązanych z nią rozwiązań teleinformatycznych. W tym przypadku konsekwencjami dla rynku pracy będzie wymóg umiejętności obsługi specjalistycznych urządzeń i oprogramowania oraz dalsza automatyzacja produkcji i ogólnego spadku popytu na pracę w rolnictwie. Drugi z kierunków przemian istotnych dla obszarów wiejskich wiąże się z rozwojem energetyki obywatelskiej, czyli rozproszonej energetyki odnawialnej i prosumpcji – produkcji, konsumpcji i sprzedaży nadwyżek energii.

Dotychczasowe doświadczenia niektórych państw, ale także szybko spadające ceny oraz wzrost sprawności energetycznej paneli fotowoltaicznych i akumulatorów, sprzyjać będą dalszemu rozwojowi tego segmentu rynku energetycznego. Produkcja paneli i akumulatorów będzie najprawdopodobniej silnie skoncentrowana w celu zdyskontowania korzyści skali. Jednak na pozostałych terenach, w szczególności wiejskich, które oferują większy dostęp terenów, na których powstać mogą niewielkie farmy fotowoltaiczne, będzie rosnąć zapotrzebowanie na pracowników zajmujących się montażem i utrzymaniem tego rodzaju instalacji. Trzeci trend stanowi rozwinięcie drugiego i wiąże się z rozwojem gospodarki o obiegu zamkniętym. Jej celem jest domknięcie – na ile to możliwe – obiegu materii i energii w gospodarce, czyli recykling na wielką skalę. Aby było to możliwe, potrzebne są zmiany nie tylko techniczne, związane z projektowaniem produktów w taki sposób, aby były łatwe w recyklingu, ale także zmiany kulturowe, które przywrócą wartość takim cechom wyrobów jak jakość i trwałość, kosztem pogoni za nowością.

Gospodarka o obiegu zamkniętym wymaga także ograniczenia kosztów transportu. To szansa dla obszarów wiejskich, które w większym stopniu będą mogły włączyć się w zaopatrzenie sąsiednich miast. W tym modelu silną konkurencję na dużych rynkach produktów rolnych zdominowanych przez pośredników, przynajmniej częściowo zastąpi umiejętność zdobycia i utrzymywania bezpośrednich, dobrych relacji z klientami, w tym zdolność do współtworzenia spółdzielni i kooperatyw ułatwiających lokalną dystrybucję produktów.

Traktując pracę zawodową jako źródło utrzymania gospodarstwa domowego, podkreśla się znaczenie jej pewności i wysokości wynagrodzenia. Tymczasem, płynny rynek pracy nie stwarza takich gwarancji. Paradoksalnie, aby zwiększyć prawdopodobieństwo zatrudnienia i uzyskiwania oczekiwanego wynagrodzenia, trzeba być gotowym do zmiany pracy. Taka zmiana zwykle nie jest łatwa i wymaga dostosowania czy nauczenia się funkcjonowania w nowym środowisku zawodowym. Uczenie się przez całe życie jest kosztowne – czasowo i finansowo. Wymaga także wyjścia poza psychologiczną przestrzeń bezpieczeństwa. Przedstawiona powyżej argumentacja wskazuje jednak, że umiejętność całożyciowego uczenia się ma fundamentalne znaczenie dla przebiegu kariery zawodowej. Warto zatem kształtować w sobie tę umiejętność i wykorzystywać ją na co dzień.

dr Maciej Tarkowski
Uniwersytet Gdański, Wydział Oceanografii i Geografii, Instytut Geografii