Polacy, choć deklarują otwartość na nowe technologie i skłonni są do ich wykorzystywania w życiu prywatnym i zawodowym, mają w swoich szeregach również wielu technologicznych sceptyków. Polska w zakresie rozwoju kompetencji cyfrowych i kapitału ludzkiego ma wiele do nadrobienia – w rankingu DESI zajmujemy 23. miejsce w gronie państw UE. Brakuje nadal spójnych rozwiązań systemowych w zakresie społecznego rozwoju kompetencji cyfrowych, ale z pewnością nie można narzekać na deficyt inicjatyw w tym obszarze, co w przyszłości pomoże zniwelować niekorzystny obraz zjawiska i nadrobić dystans względem innych krajów europejskich. Warto pamiętać o tym, że rozwój w zakresie nowych technologii i kompetencji cyfrowych pozwala tworzyć trwałe fundamenty dla nowoczesnego społeczeństwa i konkurencyjnej gospodarki.

 

Czym są kompetencje cyfrowe?

W 2018 r. Rada Unii Europejskiej zarekomendowała model 8 kluczowych kompetencji w procesie uczenia się przez całe życie[1]. Do tego grona zaliczono m.in. kompetencje cyfrowe, podkreślając jednocześnie, że tego typu wiedza, umiejętności i postawy są niezbędne do pełnego uczestnictwa w życiu społecznym. W tym duchu kompetencje cyfrowe należy rozumieć jako swobodne, krytyczne i odpowiedzialne wykorzystywanie technologii informacyjno-komunikacyjnych do nauki, pracy i rozwoju zawodowego, a także wypoczynku i uczestnictwa w szeroko rozumianym życiu społecznym.

Kompetencje cyfrowe obejmują umiejętność korzystania z informacji i danych, komunikowanie się i współpracę, umiejętność korzystania z mediów, tworzenie treści cyfrowych (w tym programowanie), bezpieczeństwo (w tym komfort cyfrowy i cyberbezpieczeństwo), kwestie dotyczące własności intelektualnej, rozwiązywanie problemów i krytyczne myślenie.

Warto podkreślić, że wiedza, umiejętności i postawy o charakterze cyfrowym należą do kompetencji przekrojowych, a zatem takich, które współwystępują z innymi rodzajami kompetencji i jednocześnie wspierają proces ich nabywania w pozostałych obszarach ludzkiej aktywności, np. w nauce języka ojczystego lub języków obcych, umiejętności uczenia się, aktywności obywatelskiej czy w rozwoju świadomości kulturowej czy technologicznej.

Problematyka związana z rozwojem nowoczesnych technologii i kompetencji cyfrowych w społeczeństwie jest w ostatnich latach szeroko dyskutowana. Eksperci wskazują, że w Polsce często rozumiane są one bardzo wąsko oraz postrzegane przez pryzmat wiedzy i umiejętności związanych z obsługą komputerów, a także programowaniem. Taki sposób myślenia o kompetencjach cyfrowych narzuca program nauczania w polskich szkołach, w których wciąż dominuje zawężone podejście, wzbogacone o umiejętność korzystania z mediów i tworzenia cyfrowych artefaktów (np. dokumenty, prezentacje, pliki video). Należy jednak podkreślić, że takie ujęcie nie oddaje w pełni złożoności tej problematyki ani nie wyczerpuje zakresu wykorzystania kompetencji cyfrowych w nauce, pracy, generalnie w życiu[2].

Jaki poziom w zakresie rozwoju kompetencji cyfrowych osiągnęliśmy w Polsce?

Uwzględniając otwartą postawę Polaków względem nowych technologii należy przede wszystkim podkreślić, że wystąpienie pandemii zdynamizowało proces cyfryzacji i wpłynęło pozytywnie na rozwój kompetencji cyfrowych w społeczeństwie. Niestety, poziom rozwoju społecznego i gospodarczego w omawianym zakresie jest jeszcze daleki od oczekiwań, ale jak zauważył dr hab. Janusz Czapiński, wieloletni kierownik projektu Diagnoza społeczna, Polacy mają również prawo czuć się z siebie dumni i w jego ocenie polskie społeczeństwo jest gotowe na korzystanie z nowych technologii. Problem leży w słabej jakości kapitału społecznego, bez którego nie można myśleć o budowaniu nowoczesnej, innowacyjnej gospodarki. Tam, gdzie nie ma wsparcia i zaufania społecznego, nie buduje się kompetentnych, kreatywnych zespołów ludzkich, a tam, gdzie brakuje dobrze rozwiniętej infrastruktury oraz usług, nie można myśleć o powszechnym dostępie i systematycznym korzystaniu z dobrodziejstw technologii. Ekspert podkreśla, że barierą w rozwoju naszego społeczeństwa jest przywiązanie do wartości konserwatywnych. Uwarunkowania kulturowe i tradycyjne postawy Polaków często skutkują sceptycznym podejściem do nowoczesnych rozwiązań[3].

Janusz Czapiński zwrócił uwagę, że w 2020 r. zaobserwowano w polskim społeczeństwie spadek odsetka technoentuzjastów na rzecz wzrostu udziału technologicznych sceptyków. Zapewne w jakimś stopniu odpowiedzialność za taki stan rzeczy można przerzucić na pandemię, która wtargnęła do naszego życia stawiając wszystko na głowie. Największe zniechęcenie społeczne wzbudziła nauka zdalna. Niektórzy specjaliści uznali wręcz, że edukacja w takiej formule to czas stracony, a sami zainteresowani – uczniowie i studenci – wskazali, że nie chcieliby ponownie doświadczać takiej sytuacji w przyszłości. Polacy negatywnie ocenili również kwestię głosowania internetowego w wyborach prezydenckich (spadek zwolenników z 64% do 48%), a także zniechęcili się do teleporad medycznych i zdalnych kontaktów ze specjalistami służby zdrowia. Polacy docenili fakt wykonywania pracy w systemie zdalnym – wykonywało ją 38% badanych, a 70% zdeklarowało chęć świadczenia pracy w taki sposób. Czapiński ocenił, że w przeciwieństwie do nauki zdalnej, sprawdziła się ona lepiej z uwagi na przygotowanie techniczne i posiadanie kompetencji cyfrowych przez pracowników, czego w przypadku uczniów nie można oczekiwać z uwagi na różny stopień przygotowania i technicznego wyposażenia. Jednak dobrym znakiem na przyszłość jest fakt, że najwięcej technologicznych entuzjastów odnotowano wśród osób zaliczanych do młodego pokolenia i dobrze wykształconych, których znaczny przyrost obserwujemy w kolejnych generacjach obywateli. Ekspert zwraca również uwagę, że nie można w procesie rozwoju kompetencji cyfrowych społeczeństwa i budowania innowacyjnej, cyfrowej gospodarki, nie wspomnieć o istotnej roli polityki państwa, a także o roli środków finansowych, które należy systematycznie inwestować we wspomniane procesy rozwojowe (np. rozwój fotowoltaiki w ramach programu Mój prąd) [4].

W ocenie psychologów społecznych jesteśmy przygotowani na korzystanie z technologii cyfrowych, ale zdaniem ekspertów zajmujących się kreowaniem i wdrażaniem polityk publicznych, Polska nie wykorzystuje efektywnie potencjału technologii cyfrowych. Najbardziej wymiernym tego dowodem jest fakt, że w 2020 r. Polska zajęła 23. pozycję (wśród 28 państw UE) w rankingu DESI (ang. Digital Economy and Society Index; pol. Indeks gospodarki cyfrowej i społeczeństwa cyfrowego), na czym w istotny sposób zaważył niski poziom kompetencji cyfrowych obywateli. Na pocieszenie należy przytoczyć dane, które świadczą, że przed pandemią Polska zajmowała w rankingu niższą pozycję, a mianowicie w 2018 r. uplasowaliśmy się na 24. pozycji, a w 2019 r. było to 25. miejsce w gronie państw UE[5].

 

Źródło: opracowanie własne na podstawie: DESI by components, dostępny: https://digital-agenda-data.eu/charts/desi-components#chart={%22indicator%22:%22desi%22,%22breakdown-group%22:%22desi%22,%22unit-measure%22:%22egov_score%22,%22time-period%22:%222020%22}; dane podane w zaokrągleniu

Transkrypcja danych do Rys. Ranking indeksu gospodarki cyfrowej i społeczeństwa cyfrowego na 2020 r. (PDF; 572 KB)

 

Warto zaakcentować, że w rankingu DESI w 2020 r. poprawie uległy wskaźniki Polski dotyczące podkategorii Łączność – wysoki poziom wykorzystania mobilnych usług szerokopasmowych, konkurencyjne ceny usług i zadowalający zasięg stałych sieci oraz sieci 4G. Ponadto, poprawie uległy wyniki w zakresie cyfrowych usług publicznych. Niestety dobre wyniki w dwóch wskazanych powyżej podkategoriach zostały zniwelowane przez słabe rezultaty w zakresie integracji technologii cyfrowej przez przedsiębiorstwa oraz korzystania z usług internetowych, z czym związane są największe wyzwania. Badanie wykazało, że 15% ludności Polski nie korzysta z Internetu, a 42% obywateli (spadek o 3 pkt proc. r/r) nie posiada podstawowych umiejętności cyfrowych. Jeśli chodzi o wyspecjalizowane kadry (specjaliści w dziedzinie ICT), to odnotowano wzrost ich odsetka w ogólnej wielkości siły roboczej z poziomu 2,7% w 2016 r. do poziomu 3,0% w 2018 r., ale ich liczba w Polsce pozostaje nadal poniżej średniej w UE (3,9% w 2018 r.). Aż 64% dużych przedsiębiorstw i 56% małych i średnich przedsiębiorstw miało trudności z rekrutacją specjalistów ICT w 2020 r. W zakresie przedsiębiorczości, 60% podmiotów gospodarczych charakteryzuje bardzo niskie wykorzystanie technologii cyfrowych (średnia w UE – 39%) i tylko 11% firm, to przedsiębiorstwa w wysokim stopniu ucyfrowione (średnia w UE – 26%)[6].