W Ustawie z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (t. j.; Dz. U. z 2021 r. poz. 2268, 2270, z 2022 r. poz. 1, 66, 1079, 1692, 1700, 1812) pracę socjalną określono jako „działalność zawodową mającą na celu pomoc osobom i rodzinom we wzmacnianiu lub odzyskiwaniu zdolności do funkcjonowania w społeczeństwie poprzez pełnienie odpowiednich ról społecznych oraz tworzenie warunków sprzyjających temu celowi”. Należy zaznaczyć, że praca socjalna w odróżnieniu od świadczeń pieniężnych pomocy społecznej, świadczona jest niezależnie od posiadanego dochodu. Prowadzić ją można na trzech poziomach: z osobami, rodzinami oraz społecznościami lokalnymi, a za cel przyjmuje się poprawę funkcjonowania w ich środowisku społecznym.

Praca socjalna w świetle teorii i praktyki

Wykonywanie zawodu pracownika socjalnego wymaga posiadania specyficznych kompetencji i kwalifikacji. Niezbędne jest posiadanie wykształcenia kierunkowego, ściśle określonego we wspomnianej ustawie. Czas pracy pracownika socjalnego dzieli się na obowiązki wykonywane w biurze oraz w terenie. Z założenia większą część pracy powinien wykonywać w terenie, między innymi odwiedzając osoby i rodziny korzystające z pomocy społecznej w ich domach oraz kontaktując się z innymi instytucjami i organizacjami (por. Dunajska 2016: 15). W praktyce jednak, wysoce rozbudowana biurokracja powoduje, że znaczną część pracy poświęcają opracowaniu dokumentów. Ważną zasadą udzielanego wsparcia jest konieczność współpracy odbiorcy pomocy z pracownikiem socjalnym. Często jest to utrudnienie i może powodować konflikty, zwłaszcza, jeśli weźmiemy pod uwagę, że poziom trudności rośnie wraz z liczbą problemów występujących w danej rodzinie. A właśnie tych, wieloproblemowych środowisk, jak podają źródła (NIK 2019: 47, MRPiPS 2018, GUS 2018: 38) jest najwięcej wśród klientów pomocy społecznej.

Jak to jest być pracownikiem socjalnym?

Pracownicy socjalni to specyficzna grupa zawodowa, której przedstawicielki i przedstawiciele z jednej strony mają poczucie misji, a wykonywana praca daje im satysfakcję, zaś z drugiej strony – są przeciążeni pracą, obowiązkami i rozważają zmianę profesji (w badaniach Anny Dunajskiej wskazało tak 84% pracowników socjalnych; por. Dunajska 2016: 98). Kontrola przeprowadzona przez NIK ujawniła wiele nieprawidłowości w warunkach pracy pracowników socjalnych:

• aż 93% pracowników wskazuje na nadmiar pracy biurowej, a 84,2%, że ma za mało czasu na pracę socjalną (NIK, 2019, s. 16),
• przeciążenie ilością obowiązków w związku z nadmierną liczbą rodzin objętych pomocą przez jednego pracownika, podstawowy (co oznacza: niewystarczający) poziom wyposażenia i narzędzi pracy, warunki pracy niezgodne z przepisami BHP, brak motywującego do lepszej pracy wynagrodzenia (NIK, 2019, s. 12–13).

Według NIK aż 99% pracowników socjalnych uważa swoje wynagrodzenie wraz z dodatkiem za nieadekwatne do wykonywanej pracy i niestanowiące motywatora. Warto w tym miejscu wskazać, że świadczeniobiorca-rekordzista otrzymywał 8362 zł miesięcznie świadczeń, co jest kwotą o wiele (2-3 krotnie) wyższą, niż zarabia pracownik socjalny.

Pracownicy socjalni narażeni są na liczne niebezpieczeństwa, które nie dotyczą li tylko czasu wykonywania obowiązków, ale wykraczają poza godziny pracy. Jak czytamy w raporcie NIK:

„82,7% odpowiadających stwierdziło, że spotkało się z agresją werbalną w formie grożenia, 85,7% słyszało wyzwiska, 68,4% zetknęło się z poniżaniem, 75,1% z pomówieniami, a 59,7% z donosami [...] aż 19,3% zostało popchniętych, 6% uderzonych lub kopniętych, 34,5% z nich grożono użyciem niebezpiecznego narzędzia, 48,3% blokowano wyjście, a 26,8% było szczute psem. Częstą formą agresji jest też niszczenie mienia – spotkało się z tym 14,1% pracowników socjalnych – oraz niszczenie dokumentów – dotknęło to 38,5% z nich” (NIK 2019: 22).

Trudności związane z wykonywanie zawodu pracownika socjalnego znajdują odzwierciedlenie w rynkowym zapotrzebowaniu na pracowników tej profesji. Grupa zawodów „pracownicy socjalni” według danych badania Barometr Zawodów prognozującego zapotrzebowanie na pracowników różnych branż w 2022 roku w województwie pomorskim znajdzie się w deficycie poszukujących pracy – dotyczy to 11 powiatów. Wśród przyczyn deficytu można wymienić między innymi:

• wymóg posiadania specjalistycznego wykształcenia, konieczność ciągłego doskonalenia zawodowego oraz niedostateczną liczbę szkół kształcących pracowników socjalnych,
• niskie zarobki, niski prestiż zawodu, starzejąca się i przechodząca na emerytury kadra, brak chętnych do kształcenia w zawodzie,
• nadmiar obowiązków, powiększający się zakres obowiązków, niebezpieczna, trudna i obciążona odpowiedzialnością praca.

Mapa: Relacja między dostępnymi pracownikami a potrzebami pracodawców - pracownicy socjalni

źródło: barometrzawodow.pl

Transkrypcja danych do Mapa: Relacja między dostępnymi pracownikami a potrzebami pracodawców - pracownicy socjalni (PDF, 441 KB)

Bibliografia

• Dunajska, A. (2016). Pracownik socjalny w ośrodku pomocy społecznej. W: A. Dunajska, M. Boryczko, A. Grodzicka, M. Krause, Bezpieczeństwo pracy pracownika socjalnego. Niech ktoś nas wysłucha (s. 13–17). Warszawa: Difin.
• Beneficjenci środowiskowej pomocy społecznej w 2018 r. (2019) Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, Kraków: Urząd Statystyczny w Krakowie.
• NIK (2019). Organizacja i warunki pracy pracowników socjalnych w gminach. Warszawa: Najwyższa Izba Kontroli, Departament pracy, spraw społecznych i rodziny, dostępny: https://www.nik.gov.pl/plik/id,21565,vp,24214.pdf.
• Sprawozdanie MRPiPS-03-R za I-XII 2018 r., Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej: Departament Pomocy i Integracji Społecznej. Zestawienie według województw, dostępny: https://www.gov.pl/web/rodzina/statystyki-pomocy-spolecznej (dostęp: 10.04.2020)

Opracowanie: Wydział Pomorskiego Obserwatorium Rynku Pracy, WUP w Gdańsku